Zamość – miasto idealne

 

 

 

     W szerokiej, bagnistej dolinie rzecznej, w otoczeniu niewysokich łagodnych pagórków Padołu Zamojskiego, na prawym brzegu rzeki Łabuński leży Stare Zabytkowe Miasto.  

 

  

   Zamość był pierwszym w Polsce i jednym z pierwszych, nielicznych w Europie miast, które planowane były jako dzieła sztuki. W tym mieście zakładanym i budowanym całkowicie od nowa, zrealizowano idee sformowane we włoskim renesansie, między innymi w koncepcjach ,,miasta idealnego”. Mimo późniejszych przekształceń zarówno plan jak i układ przestrzenny Zamościa i wiele jego budowli zachowało się do dziś, dzięki czemu zajmuje on trwałe miejsce w dziejach urbanistyki światowej i polskiej. Zamość założył jeden z  najpotężniejszych magnatów polskich doby późnego odrodzenia – Jan Zamoyski, kanclerz, hetman wielki koronny. Był on człowiekiem wielkiej kultury i wykształcenia, które nabył we Włoszech. Zamość miał być miastem – stolicą obszaru, który Zamoyski uważał za swoje państwo. Dlatego miało ono pełnić rozliczne funkcje miasta potężnego i nowocześnie ufortyfikowanego, gdyż leżało na terenach narażonych na najazdy; ośrodka kupiectwa i rzemiosła, centrum kulturalnego i religijnego.

   Projekt miasta powstał w 1579 roku. Sporządzenie planu i rozpoczęcie budowy miasta powierzył Zamoyski architektowi włoskiemu Bernardowi Morando. Budowę rozpoczęto w latach 1581 – 1583. Do początków XVII w. powstał pałac Zamoyskich, kolegiata, budynek Akademii, arsenał, ratusz, świątynie wyznań niekatolickich, system fortyfikacji i pierwsze kamienice murowane. Autorem wszystkich tych budynków był także Morando. Miasto założone było na planie pięcioboku i otoczone pierścieniem fortyfikacji bastionowych. W połowie XVII w. Zamoyska twierdza nie została zdobyta ani przez wojska kozackie Bohdana Chmielnickiego, ani przez szwedzkie wojska Karola Gustawa. Po utracie Kamieńca Podolskiego, Zamość stał się najważniejszą twierdzą na wschodzie Rzeczpospolitej. O charakterze miasta – twierdzy przypominają bramy miejskie: Nowa Brama Lubelska, Brama Lwowska, Brama Szczebrzeska.

   Zamość niemal od początku kształtowany był jako ,,miasto otwarte” na różnorodność kultur i religii. Zamoyski dokumentem z 30 IV 1558 roku zezwolił na osiedlanie się innych narodowości i wkrótce miasto stało się mozaiką narodowościową i jednowyznaniową. Obok Greków Ormian Żydów przyjeżdżali tu Hiszpanie,  Anglicy, Szkoci, Niemcy, Włosi, Holendrzy Turcy i Persowie tworząc wielobarwną społeczność miejską. Zamojskie jarmarki miały międzynarodowy charakter i przypominały bazary wschodnie.

   Jednym z najwspanialszych dzieł w polskiej architekturze jest kolegiata budowana w latach 1587 - 1598 symbolizująca Miasto Boga – Civitas Dei. Zawiera przebogatą symbolikę ideową i liturgiczną wyrażoną w architekturze jej wystroju. Kolegiata pełniła podobną rolę w ordynacji zamojskiej jak katedra wawelska. W świątyni kolegiackiej odbywał się ingres kolejnych ordynatów. W bogatym wnętrzu kościoła na uwagę zasługują wspaniałe sklepienia, nagrobki i ołtarz główny. W kryptach znajdują się nagrobki przedstawicieli rodu Zamoyskich. Cennym skarbem świątyni jest kaplica Zamoyskich. Kwadratowy Rynek Wielki ukształtowany został na wzór pałaców włoskich. Piękno Rynku wyrażają barwy i             kształty zabytkowych kamienic, wśród których najbardziej           wyróżniają się ormiańskie z bogatymi fasadami i roślinno – zwierzęcymi ornamentami. Ratusz wzniesiono w latach 1591 – 1622 początkowo jednopiętrowy z wieżą, attyką i okrągłymi wieżyczkami na narożach, w latach 1639 - 1651 był przebudowany przez architektów: Jana Jaroszewicza i Jana Wolfa. Budowlę tę zdobią monumentalne wachlarzowe schody, przed którymi odbywają się spektakle teatralne.

   Zamość jako ośrodek naukowy zajmował w historii ważne miejsce. Jan Zamoyski w 1594 roku powołał Akademię Zamojską – trzecią po krakowskiej i wileńskiej wyższą uczelnię w Rzeczypospolitej, która wniosła zacny wkład w rozwój polskiej nauki i kultury. Szkoła drukarnia i wydawnictwo stanowiły jedną instytucję, co było nowoczesnym na owe czasy rozwiązaniem. Akademia Zamojska kształciła elitę umysłową Rzeczypospolitej; była ośrodkiem badań filozoficznych i filologicznych. Gmach Akademii Zamojskiej kształcie czworoboku z dziedzińcem budowany był w latach 1639 – 1648 w. Budynek ten miał wiele podobieństw do gmachów kolegiów jezuickich i jest jedną z najstarszych budowli uniwersyteckich w Polsce.

   Jedną z najstarszych budowli świeckich Zamościa jest arsenał ufundowany przez Jana Zamoyskiego. Pełnił on funkcje zbrojowni, budowano go w latach 1582 – 1583.

   Zamość – miasto idealne, miasto twierdza, ,,perła renesansu”, wybitne dzieło urbanistów i architektów włoskich, pełne zacienionych, tajemniczych uliczek, zaułków otoczonych podcienionymi kamienicami, przeżył tragiczny okres w czasie II wojny światowej. Niemcy przeznaczyli ten okręg wyłącznie dla ludności niemieckiej. W latach 1941 – 1942 trwało wysiedlenie ludności i wywożenie Żydów do obozów koncentracyjnych. W Rotundzie Niemcy zlokalizowali obóz śmierci.

   Zamość nazwany PERŁĄ RENESANSU, PADWĄ PÓŁNOCY, MIASTEM ARKAD, został zaliczony do zabytków o najwyższej wartości artystyczno – historycznej w skali światowej. Uznany za pomnik historii, wpisany został w 1992 roku na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.         

 

Materiały do pobrania:   MATERIALY_DO__KONKURSU.doc